سیاست های پولی
•
سیاستهای پولی یکی از سیاستهای مهم برای کنترل و هدایت متغیرهای اساسی اقتصاد کلان به شمار می‌آید. استفاده درست و معقول از سیاست پولی باعث ثبات در درآمد اسمی می‌شود. در قانون بانکداری ایران مسئولیت «تنظیم و کنترل و هدایت گردش پول» به عنوان یکی از وظایف مهم نظام بانکی معرفی شده است.
ابزارهای سیاست پولی شامل
که ما تنها به معرفی عملیات بازار باز می‌پردازیم.
بعد از انقلاب ابزار عملیات بازار باز با مشکل قانونی مواجه شد زیرا به اتفاق آرا فقها نوعی بهره دادن و بهره گرفتن به حساب می‌آید. در نتیجه اقتصاد دان مسلمان به فکر طراحی ابزارهای جدیدی افتادند.
حال ابتدا به معرفی عملیات بازار باز به صورت تئوری و همچنین در چهارچوب منحنی‌های IS-LM می‌پردازیم و سپس ابزارهای پیشنهاد شده جایگزین عملیات بازار باز را معرفی می‌کنیم:
عملیات بازار باز:
بانک مرکزی به وسیله خرید و فروش اوراق قرضه حجم نقدینگی را کنترل میکند زمانی که اقتصاد به علت کمبود حجم نقدینگی دچار رکود و نرخ بهره بالا شده است بانک مرکزی اقدام به خرید اوراق قرضه میکند و به این موجب پول نزد بانکهای تجاری و مردم افزایش می‌یابد و در نتیجه موجب رونق اقتصادی و کاهش نرخ بهره می‌شود و بالعکس زمانی که اقتصاد به جهت بالا بودن حجم نقدینگی با تورم مواجه است بانک مرکزی با فروش اوراق قرضه و جمع‌آوری نقدینگی و کاهش تقاضای کل به پایین آمدن سطح عمومی قیمتها کمک میکند.
حال این موضوع را بر روی منحنی IS-LM نمایش می‌دهیم:
سیاست پولی منحنی LM را انتقال می‌دهد اثر ناشی از سیاست پولی به شیب نمودارهای IS-LM بستگی دارد. حال با فرض ثابت بودن سطح قیمتها این موضوع را بررسی می‌کنیم.
همانگونه که از شکل مشخص است ابتدا حجم پول با استفاده از خرید اوراق قرضه نزد مردم و بانکها افزایش یافته از M0 به 1 M می‌رسد در نتیجه بهره از 0i به 2i کاهش می‌یابد.
در اثر افزایش حجم پول منحنی LM نیز به اندازه به سمت راست منتقل می‌شود. در سطح درآمد 0y و نرخ بهره 2i بازار کالا با مازاد تقاضا مواجه خواهد شد . کاهش نرخ بهره باعث افزایش مخارج سرمایه گذاری می‌شود در نتیجه بازارهای پول و کالا مجدداً در نرخ بهره 1 i و سطح درآمد 1 y به تعادل می‌رسند.
البته مقدار اثر درآمدی به شیب IS و شیب LM نیز بسیار بستگی دارد. هرچه شیب IS بیشتر باشد یعنی مردم نسبت به تغییرات نرخ بهره حساسیت کمتری نشان دهند اثر درآمدی کمتر است و هرچه شیب IS کمتر باشد، یعنی مردم نسبت به تغییرات نرخ بهره حساسیت زیادی نشان دهند، اثر درآمدی افزایش خواهد یافت.
به همین طریق در مورد شیب LM می‌توان بحث نمود .
هرچه شیب LM بیشتر باشد یعنی تقاضا برای پول نسبت به نرخ بهره حساسیت کمی دارد. (پول نگهداری شده توسط بخش خصوصی به منظور سفته بازی به مقدار کمی تحت تأثیر نرخ بهره قرار دارد) در نتیجه افزایش مقدار پول دارای اثر درآمدی زیادی است و هرچه شیب LM کمتر باشد اثر درآمدی ناشی از افزایش پول کم است.
اهمیت بازار باز:
نسبت به دیگر ابزارهای سیاست پولی دارای کمترین تأخیر زمانی می‌باشد. بسیار سریع و انعطاف پذیر است. به هر مقداری که لازم باشد از این ابزار می‌توان استفاده نمود و دارای محدودیت زمانی و مقداری نیست. از این ابزار علاوه بر تنظیم سیاستهای پولی و اعتباری بلندمدت برای مقابله با بحران‌های تورمی کوتاه مدت و جبران کسری‌های بودجه مورد استفاده قرار می‌گیرد. و در مقابل دیگر ابزارهای سیاست پولی کاراتر و بهتر است.
ماهیت حقوقی عملیات بازار باز:
«طبق قانون ورقه قرضه، برگه بهادار قابل معامله‌ای است که معرف مبلغ وام با بهره معین است که تمامی یا اجزای آن در موعد یا مواعد معین مسترد گردد و ناشر ورقه قرضه متعهد است در سررسید یا سررسیدهای معین علاوه بر اصل مبلغ اسمی، بهره آن را به دارنده اوراق بپردازد.»
همانطور که کاملاً مشخص است چون ورقه قرضه به معنای قرض با بهره است از لحاظ فقه اسلامی حرام می‌باشد و همچنین فروش و خرید ثانوی آن به جهت آنکه تنزیل دین ناشی از رباست نیز حرام و باطل است.
تجربه عملیات بازار باز در ایران :
برای اولین بار اوراق قرضه در سال 1320 در ایران منتشر شد که به دلیل عدم استقبال لغو گردید. در سال 1330 اوراق قرضه جمعاً به مبلغ دو میلیارد ریال منتشر گردید که مورد استقال قرار گرفت. این اوراق قرضه بابت مالیات، عوارض و سایر دیون از طرف دولت قبول می‌گردید.
در سال1346 بانک کشاورزی 5/1 میلیارد ریال اوراق قرضه منتشر نمود که مقدار زیاد توسط بانکها و مؤسسات دولتی خریداری شد.
در همین سال وزارت دارائی 10 میلیارد ریال اوراق قرضه منتشر کرد که تماماً توسط بانک مرکزی خریداری شد.
در مرداد 1349 به موجب قانون، بانکهای کشور ملزم به خریداری اوراق قرضه شدند. که مقدار آن دائماً تغییر می‌نمود. این روند تا سال 1363 ادامه داشت. با تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال 1363 الزام بانکها به خرید اوراق قرضه لغو شد.
از ابتدای سال 1370 بانکهای تجاری ملزم به خرید اوراق قرضه دولتی به میزان 36% منابع خود شدند.
علل عدم موفقیت عملیات بازار باز در ایران
1ـ ناسازگاری ماهیت اوراق قرضه با اعتقادات دینی
2ـ نداشتن سود مناسب
3ـ نبود انگیزه از طرف سیاستگذاران: چون همواره اوراق قرضه منتشر شده در ایران به منظور تأمین مالی صورت می‌گرفت و در مرحله بعد به عنوان ابزاری برای کنترل حجم نقدینگی در اختیار بانک مرکزی قرار می‌گرفت. لذا چون رقم اصلی تأمین بودجه در ایران به وسیله فروش نفت است دولت تنها در سالهائی درآمد نفتی‌اش کم است به انتشار اوراق قرضه می‌پرداخت.
ضرورت طراحی ابزارهایی جایگزین عملیات بازار باز:
از آنجائی عملیات بازار باز دارای خواصی است که هیچ یک از ابزارهای دیگر سیاست پولی دارای این خواص نیستند و از طرفی چون در قانون بانکداری بدون ربا این ابزار دارای مشکل قانونی است. لذا اقتصاد دانان مسلمان به فکر طراحی ابزارهائی جایگزین عملیات بازار باز افتادند. که این ابزارها بتواند خواص عملیات بازار باز را داشته باشد.
منابع :
1- سیاستهای پولی (2) . تالیف : دکتر علیرضا رحیمی بروجردی .
2- اقتصاد کلان . تالیف : اوجین . آ . دیولیو . مترجم : دکتر احمد جعفری صمیمی
3- اقتصاد کلان : تالیف : دکتر فریدون تفضلی .